Celina Stari majur u Petrovardinu pod prethodnom zaštitom

Dnevni list Dnevnik je 15. avgusta 2022. godine objavio oglas kojim Zavod za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada, Novi Sad obaveštava vlasnike, korisnike i pravna lica da je celina Stari majur u Petrovaradinu evidentirana kao nepokretnost koja uživa prethodnu zaštitu. Celina obuhvata sledeće ulice i objekte:

Aleksandra Ostrovskog: parna strana: br. 2-18
neparna strana: br. 1-5
Pavla Jurišića Šturma: parna strana: –
neparna strana: br. 1-25
Arčibalda Rajsa: parna strana: br. 2-26
neparna strana: br. 1-25
Čajkovskog: parna strana: br. 2-10
neparna strana: br. 1-11
Vladimira Gortana: parna strana: br. 2-12
neparna strana: br. 1-13
Patrijarha Rajačića: parna strana: br. 2-54
neparna strana: br. 1-69
Reljkovićeva: parna strana: br. 2-66
neparna strana: br. 1-67
Vladana Desnice: parna strana: br. 2-58
Koste Nađa: parna strana: br. 2-34A
neparna strana: br. 1-31
Augusta Šenoe: parna strana: br. 2-10
neparna strana: br. 1-9A
Viktora Novaka: parna strana: br. 2a-2
neparna strana: br. 1-5)
Preradovićeva: parna strana: br. 6-30,
neparna strana: br. 1-31

U sklopu pripremnih radnji, koje za cilj imaju obnovu spomenika Hačkar,  započeti su istraživački radovi u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada. Iz tog razloga, obratili smo se Konzulatu Republike Jermenije u cilju dobijanja neophodnih podataka, jer je reč o specifičnom spomeniku, karakterističnom samo za nama bliski jermenski narod. Spomenici hačkari imaju posebnu kulturološku, ali i teološko-filozofsku dimenziju, izrađuju se od vulkanskog kamena – tufa  i predstavljaju jedinstven izraz jermenske hrišćanske umetnosti.

Zbog svih karakteristika, jermenski hačkari uvršteni su 2010. godine, na Uneskovu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa.

Osim u Novom Sadu, na teritoriji Republike Srbije hačkar postoji još u Zemunu i kao i novosadski, dar je Republike Jermenije (u nekim spisima je navedeno da je hačkar dar srpsko-jermenskog društva).

Neposredan povod za podizanje hačkara u Novom Sadu je sledeći: 7. decembra 1988.  godine, Jermeniju je zadesio katastrofalan zemljotres u kom je živote izgubilo preko 25 000 ljudi i pričinjena ogromna materijalna šteta. Mnoge zemlje su odmah organizovale avionsko slanje humanitarne pomoći, među kojima je bila i Jugoslavija. Dana 12. decembra iste godine, nadomak aerodroma u Jerivanu, srušio se jugoslovenski avion kojima je prenošena pomoć jermenskom narodu. Tom prilikom poginulo je svih sedam članova posade. Njihova imena su ispisana na novosadskom hačkaru. Spomenik je podignut u neposrednoj blizini nekada postojeće Jermenske crkve i crkvene opštine, odnosno još uvek postojećeg nadgobnog spomenika jermenske porodice Čenazi, na Bulevaru Mihajla Pupina. Ujedno, na ovaj način, odata je i zahvalnost Novom Sadu zato što je pružio utočište jermenskim porodicama, izbeglim 1739. godine. Svečano je otkriven 15. januara 1993. godine. Spomenik je rad jermenskog umetnika Pajlaka Makarijana i njegovih saradnika. Gospodin Makarijan će verovatno učestvovati u sanaciji ovog spomenika, jer u Novom Sadu ne postoje spomenici od vulkanskog kamena i iskustva jermenskih stručnjaka će biti više nego dragocena.

Novosadski hačkar je izrađen od dva odvojena monolitna komada crvenog vulkanskog kamena, asimetričnog oblika. U pravom smislu reči hačkarom može da se smatra deo spomenika koji je okrenut ka Petrovaradinskoj tvrđavi. Na njemu je prokazana scena Hristovog raspeća na filigranski isklesanoj pozadini. Hačkar je posvećen Hristu Spasitelju. Na drugom monolitu, okrenutom na suprotnu stranu, uklesana su imenena pilota poginulih 1988. na srpskom jeziku, kao i natpis na jermenskom jeziku, kojim se podseća na naseljavanje Jermena u 18. veku.

Konzulat Republike Jermenije se ljubazno odazvao i dobili smo odgovor na našu molbu. Deo pisma, u kojem se govori o simbolici hačkara prenosimo:

Jermenski hačkari

Primanjem hrišćanstva kao državne religije 301. godine, pored brojnih obeležja nacionalnog indeniteta  kao što su pismo, knjige, svoj oblik dobijaju i sakralni prostori, ikonografija i krstovi. Razvoj  složenog i osobenog istorijsko- kulturnog okruženja vodi do pojave hačkara. U gradovima se na hačkare gleda kao na simbole prijateljstva, poduhvata, čuvare sećanja i ekspresiju narodne tradicionalne umetnosti. Za zajednice u dijaspori, oni su veza sa tradicionalnim korenima Jermena, domovinom i simbol nacionalnog indentiteta.

Njihova kompozicija ima trostruku strukturu: u središnom delu je sam  krst – drvo, gornja zona predstavlja nebo, a donja zemlju. Krst – drvo u gornjem delu ukazuje na boga, u donjem na zmaja, na levoj i desnoj strani na sekularno i duhovno, prošlost i budućnost, smrt i besmrtnost. U krstu se nalazi vegetacija, životinje, ljudi i sveci, drugim rečima u njemu je sjedinjeno nekoliko atributa drveta – univerzuma. Reljefna linija kao tkana nit formira rozetu, palmin dekor, krst, neprekidno i elastično se prepliće, izbegavajući oštre uglove. Beskonačnost vidljive linije stvara utisak večnosti i potpunosti kompozicije. Hačkar je osnovni ikonografski prikaz koji reflektuje koncept univerzuma kako ga vide Jermeni. Za izradu hačkara koristi se obično lokalni materijal poput bazalta ili žuto-crvenog tufa. Prvi korak, donosi se čelična konstrukcija odgovarajućih dimenzija i polira  se površina budućeg spomenika. Skicira se zamišljena kompozicija. Stvaranje komplikovanih proporcionalnih geometrijskih uklesanih oblika i proces rada zahteva korišćenje različitih alatki: lenjira, kompasa, oštrih olovaka, čekića, dleta i dr. Ponekad se kleše i bez crteža. Glavna tehnika je: iz dva ugla budućeg oblika se iscrtavaju dve paralelne linije i urezuju se prema zamišljenoj centralnoj liniji. Oblici se oivičuju finim peskom. Male pukotine i grubi delovi koji nastaju u toku uklesivanja kasnije se odstranjuju malterom od gline ili kreča i onda se oslikavaju.

U početku veština izrade ovih spomenika prenosila se sa oca na sina, danas sa učitelja na učenike u privatnim radionicama.

Hačkari su podizani iz različitih socijalnih, ekonomskih i političkih motiva uključujući podjednako tragične i radosne trenutke u životu. Svaki vernik koji se nije ogrešio o hrišćansku viziju moralnosti mogao je da podigne hačkar. Duhovno ili društevno važni motivi su bili od presudnog značaja.

Postoji posebna relegijska ceremonija vezana za postavljanje hačkara koja uključuje: blagoslov spomenika (molitva, čitanje Svetog pisma, vernici se krste) i osveštenje (čišćenje sa svetom vodicom i vinom). Osnova rituala je shvatanje da neživi predmet ne može imati moć ako bog ne živi u njemu. Posebna zanimljivost vezana je za obred sa vinom: kod onih hačkara kod kojih su nar i grožđe delovi kompozicije ovaj deo ceremonije se vidi kao osveštenje krvlju Isusovom. Nakon obreda hačkar poseduje svete moći i mogu da pruži pomoć, zaštitu, pobedu, dug život, spasenje duše i sl. Činjenica da se nalazi na otvorenom i na neki način poziva na obožavanje krsta, čini se da je hačkar otvoren za savakog vernika.

Jedna od osnovnih karakteristika hačkara je stvaranje direktne veze sa svetom moći i njenim simbolom. Hačkari su takođe blisko povezani sa brojnim široko rasprostranjenim verovanjima i običajima. Među najpoznatrijim hačkarima su oni  za koje se veruje da leče različite bolesti, posebno oni koji se zovu sve-spasitelji. Lista posebnih hačkara uključuje: plave krstove, gnevne krstove, krstove za kašalj, oni koji su nemenjeni za spas od  prirodnih katastrofa. Običaj odlaska na hodočašće do najbližeg hačkara za vreme različtih praznika i obreda je od nedavno ponovo zaživeo.

Počev od 1960. godine nastaju nova groblja sa novim hačkarima, a nekako u isto vreme hačkari bivaju proglašeni za nacionalne spomenike. Njihova funkcija se proširuje na dekorativne spomenike, obeliske, elemente od nacionalnog značaja, suvenire, memorijale.

U četvrtak, 23. decembra 2021. godine, na Uspenskom groblju u Novom Sadu obavljeno je osvećenje nedavno obnovljenog i svečano otkrivenog nadgrobnog spomenika Josifa Runjanina.

Osvećenje je  obavio paroh svetouspenskog hrama u Novom Sadu, o. Željko Latinović, uz prisustvo direktora Zavoda za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada, mr Siniše Jokića, saradnika Zavoda i predstavnika izvođača radova, „Granit Liješće“ iz Sremske Mitrovice.

Nadgrobni spomenik Josifa Runjanina delo je čuvenog međuratnog beogradskog arhitekte Gojka Todića, a bareljef sa Runjaninovim likom izradio je jedan od najznačajniih srpskih vajara Đoka Jovanović. Grobno mesto sa nadgrobnim spomenikom utvrđeno je za spomenik kulutre, a Uspensko groblje je utvrđeno za prostorno kulturno-istorijsku celinu od velikog značaja.